Ο άγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης ανήλθε στο κενό μητροπολιτικό θρόνο των Θηβών επί Πατριαρχείας Λουκά του Χρυσοβέργη (1156-1169). Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 12 ου αι., από γονείς « εὐγενεῖς κατά τό γένος καί ἐναρέτους κατά τήν ψυχήν ». Ἐτυχε ευρείας μορφώσεως, ιδιαίτερα θεολογικής, και υπήρξε κυρίαρχη εκκλησιαστική προσωπικότητα στο δεύτερο μισό του 12 ου αι. στο βοιωτικό χώρο.Δεν αρκέσθηκε στην ανέγερση ναών (όπως της Υπερενδόξου Θεοτόκου, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Δημαρχείο Θηβών) και την ίδρυση μοναστηριών, αλλά παρενέβη με τρόπο πρωτοποριακό για την εποχή του στην αντιμετώπιση κοινωνικών αναγκών. Ανήγειρε Παρθενώνα (Σχολή Θηλέων), μετέτρεψε σε γυναικείο ανδρικό μοναστήρι.
«Μόνος ὁ ἅγιος ἐκεῖνος Μητροπολίτης Θηβών, ὁ Καλοκτένης , ἐποίησε Παρθενῶνα εἰς Θήβας, καί ἔταξε παρθένους ἐπ ' αὐτῷ λαϊκάς καί ἔστι μνημόσυνον αὐτοῦ αἰωνίζον καί χάριν τούτου» (Ράλλη- Ποτλή , Σύνταγμα, 1952, σ. 256).
Εφρόντισε για την αναβάθμιση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία, όπως μας πληροφορεί μια εξέχουσα προσωπικότητα, ο Ιωάννης ο Απόκαυκος , Μητροπολίτης Ναυπάκτου (1155-1238). Επίσης άλλαξε τον ρουν των υδάτων του Ισμηνού ποταμού και με είκοσι καμάρες ύψους τριών έως και έξι μέτρων και άνοιγμα τρία μέτρα και είκοσι εκατοστά, μετέφερε το νερό στην πόλη, όπου χρησιμοποιήθηκε ως κινητήρια δύναμη των είκοσι περίπου υδρομύλων, για να καταλήξει στο πότισμα των χωραφιών.
Δυστυχώς οι καμάρες αυτές καταστράφηκαν στις αρχές του 20 ου αιώνα. Τα νερά όμως του Ισμηνού ποταμού λέγονται και σήμερα νερά του Αη -Γιάννη. Ακόμη κατασκεύασε τρίτοξη γέφυρα για το πέρασμα του Ασωπού, Νοσοκομείο, Γηροκομείο, Πτωχοκομείο και Ξενώνα, για την ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου.
Έλαβε μέρος στις Συνόδους του 1166 και 1170 στη Κωνσταντινούπολη επί αυτοκράτορος Μανουήλη του Κομνηνού και πατριάρχη Λουκά του Χρυσοβέργη και υπέγραψε στα Πρακτικά ως « ὁ εὐτελής Μητροπολίτης Θηβῶν ὁ Ἰωάννης ὁρίσας ὑπέγραψα ».
Την όλη προσωπικότητά του απεικονίζει άριστα ο ψαλλόμενος από την Εκκλησία ύμνος: « Ἐσκορπίσας πάντα τά σά πτωχοῖς , Ἱεράρχα τῶν Θηβῶν , πινῶντας καί διψῶντας θεσπέσιε ἐπότισας , ἔθρεψας , ξένους συμπαθῶς ἐπισυνήγαγες πολλούς, ἀσθενεῖς ἐπεσκέψω , ἠμφίεσας γυμνούς, τους ἐν φυλακῇ διηκονήσας αὐτοῖς . Τῶν ὀρφανῶν ὁ πατήρ, ταῶν πενομένων ἡ τροφή, ἡ ἀδαπάνητος τοῦ γήρως ἡ βακτηρία, χειμαζομένων λιμήν , τῶν δεομένων τό μέγα παραμύθιον , τῆς δικαιοσύνης ὁ κανών ὁ εὐθύτατος ».
Le Quien , Oriens Christianus II , σ. 210-211. Μ. Γεδεών, Εκκλησιαστική Αλήθεια IV , l 1883-84, σ. 459. L . Petit , Vizant . Vremenik IX , 1904, σ. 488, 24. Ν. Bees , οπ . π., Vizant . Vremenik ΧΧΙ, 1914, σ. 210. Βασ . Δελβενακιώτη , Ο Μητροπολίτης Ιωάννης ο Καλοκτένης και αι Θήβα ι (ΙΒ΄ μ. Χ. αιών), Αθήναι 1970. Αιδεσιμ . Γεωργίου Παπαγεωργίου , Ο Αγιος Ιωάννης ο Καλοκτένης και η εποχή του , Θήβα, 1981, σ. 139 και Αι Θήβαι του Μεσαίωνος : Αγιος Ιωάννης ο καλοκτένης και η εποχή του , Θήβα 1967. Περισσότερα για τον ’γιο Ιωάννη τον Καλοκτένη βλ. Γεωργ . Τσεβά , Ιστορία των Θηβών και της Βοιωτίας , τ. Β΄, 1928, σ. 59 κ. ε.
